روالی که در نقد درا ین مقاله پیش گرفته شده بیشتر تکیه بر آرا موافقین و منتقدان کسروی و سیاق وی در تاریخ مشروطه ایران علاوه بر خواستگاه های فکری و تأثیراتی که ازصاحب نظران گرفته و یا گذاشته را شامل میشود. اینکه احمد کسروی در بطن حوادث تبریز بوده وآثار وی در زمینه وقوع مشروطیت و کم و کیف رویدادها بسیار حائز اهمیت است در کنار این که خود ایشان با سره گویی تملقی در اظهار ماجراها نداشته بر دست اول بودن آثارش می افزاید. فلذا چهار چوب کاربه گونه ای رقم خورده که حواشی رخدادها شناسایی گردد و نقطه نظرات دگران نیز ذکر شود. بدون شک منتقدان وی کم نیستند همچنان که ثناگو چشمگیری نیز داشته است ولی با تمام این احوالات نقطه نظر منطقی این است که با وجود اشتغال دولتی و وابستگی جیره ای وی به حکومت سعی در  اغوای خواننده نداشته تا خوشایندی  غیری را سبب گردد . سیاق ایشان در صحیح دیدن موضوعات است تا آن جا که وقتی از برخی طلبه ها و آخوند ها به ملا یاد کرده و از عملکردشان انتقاد دارد تأثیری بر ارج نهادنش بر روحانیون بزرگ مشروطه نمی گذارد وخلط موضوعی در کارش دیده نمی شود به عکس منتقدان با التقاط این دو او را دشمن روحانیت ودین معرفی کرده اند. در خصوص کسروی  موارد متعدد را میتوان از این دست شمرد.که امیدواریم سعی ما روشن سازی نقطه کور حتی یکی از این موارد باشد

کتاب تاریخ مشروطه ایران نوشته احمد کسروی در سال ۱۳۱۹ خورشیدی به چاپ رسید. این کتاب برجسته‌ترین سند نوشته شده درباره رویداد مشروطه و چند و چون آن می‌باشد و حتی در زمانی که نوشته‌های کسروی ممنوع و اندیشه‌اش باطل شمرده می‌شود این نوشتار همچنان آبشخور و گواه پژوهش‌های تاریخی است.

فهرست

چکیده 1

مقدمه. 2

جنبش بیداری زنان همزمان با مشروطه. 6

زنان در جنبش مشروطه. 7

جنبش مستقل زنان برای احقاق حقوق خود. 7

نمونه هایی از فعالیت زنان مشروطه خواه 8

مشارکت زنان در تکوین جنبش مشروطه. 9

منابع. 15

وضعيت زنان نيز در اين دوران با تأثيرپذيري از وضعيت حاکم بر جامعه تعريف مي‌شود. در اين شرايط سياسي، اجتماعي، زندگي زنان تا حدود زيادي محدود شده بود. با وجود اين، آنان در برخي فعاليت‌هاي اجتماعي، مانند تفريحات دسته‌جمعي (در جمع زنان)، امور خيريه، گردهم‌آيي‌ها و مراسم مذهبي، دخالت و مديريت مستقيم در اداره منزل و تربيت فرزندان و در موارد معدودي نيز امور اقتصادي مانند اداره امور زمين‌هاي کشاورزي يا توليدات صنايع دستي شرکت مي‌جستند.[1] ضمن آنکه آنان در صحنه  سياست حضوري پنهان داشتند. به اين ترتيب که به عنوان مادر، خواهر يا همسران شاه، با نفوذ بر وي به‌طور غيرمستقيم و به صورت واسطه قدرت بر برخي تصميمات شاهانه اعمال نفوذ مي‌کردند.[2] به اين ترتيب، زنان در جامعه ايراني نيروي بالقوه و پنهاني بودند. که مهارت‌هاي اجتماعي و فرهنگي را در سطحي محدود به دست آوردند. اما به دليل نبودن شرايط اجتماعي و سياسي مناسب نمي‌توانستند جايگاه مناسب خود را در اجتماع بدست آورند.

گسترش نسبي تحصيلات ابتدايي در جامعه عهد قاجار و انتشار روزنامه‌ها، سطح آگاهي اجتماعي را نسبت به گذشته ارتقاء داد و مردم به بسياري از مسائل سياسي و فرهنگي آگاهي يافتند و در مورد اتفاقات مختلف، حساسيت‌هايي را نشان دادند. از سوي ديگر، عموم مردم با طبقه روحانيان پيوند عميقي داشتند و روحانيان، بسياري از مشکلات اجتماعي را حل مي‌کردند. آنان در خطابه‌هاي مذهبي، اخبار و اطلاعات سياسي را به مردم مي‌رساندند و در حرکت‌هاي جمعي، رهبري اعتراضات سياسي مردم را برعهده مي‌گرفتند. زنان نيز به دليل حضور در اين جلسات، تحت تأثير اين ارتباطات قرار مي‌گرفتند. برجسته‌ترين اين حرکت‌ها، جنبش تنباکو بود که در مقابل امتياز واگذاري دخانيات به شخصي انگليسي در دوره ناصرالدين‌شاه صورت گرفت.[3] در پي مخالفت روحانيون و فتواي ميرزا حسن شيرازي مبني بر منع استعمال توتون و تنباکو، اعتراضات به حدي گسترده شد که به زنان حرم شاه نيز سرايت کرد. آنان نيز در اعتراض به شاه و قرارداد تنباکو، تمامي قليان‌ها را در حرم شاهي شکستند.  [4]

گسترش مخالفت‌ها سبب شد که ناصرالدين‌شاه به ميرزا حسن آشتياني دستور دهد که يا در انظار مردم قليان بکشد و يا از تهران خارج شود.[5] بنابراين، ميرزا تصميم به ترک تهران گرفت. اين خبر موج عظيمي از جمعيت را به خيابان‌ها کشاند که بخش عظيمي از آن را زنان تشکيل مي‌دادند. اين حرکت تا آنجا ادامه يافت که منجر به درگيري مردم و نيروهاي شاهي و لغو حکم تبعيد ميرزاي شيرازي شد. در ديگر شهرهاي ايران نيز مخالفت‌هاي گسترده‌اي از سوي مردم صورت گرفت. برجسته‌ترين آنها قيام زينب پاشا در تبريز بود که با رهبري گروهي از زنان، بازار را به تعطيلي کشانيد. به دنبال تظاهرات و درگيري‌هاي مردم، قرارداد تنباکو از طرف دولت ايران لغو شد و براي اولين بار، نظر مردم  در مقابل نظر حکومت به پيروزي رسيد و توسط دولتيان اجرا شد. علاوه بر شورش مزبور، زنان در بحران‌هاي کمبود نان که در عهد قاجار وجود داشت، به تظاهرات و اعتراض دست مي‌زدند. تظاهرات زنان تبريز در غائله نان حکايت از حضور ايشان در صحنه‌هاي مختلف دارد. [6]

[1] بشري دلريش. زن در دوره قاجار. تهران، حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1375، چاپ اول. صص 68-88

[2] مهدي‌قلي‌خان هدايت. خاطرات و خطرات. تهران، زوار، 1344. چاپ دوم. ص 65 .

[3] يحيي دولت‌آبادي. حيات يحيي. تهران، انتشارات عطار و فردوس،1371. چاپ ششم. ج 1، ص 105 .

[4] ابراهيم تيموري. قرارداد 1890 رژي يا تحريم تنباكو، اولين مقاومت منفي در ايران. تهران، شركت سهامي كتابهاي جيبي، 1361. ص 108

[5] محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه. روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه. تهران، اميركبير، 1356، چاپ سوم. ص 781.

[6] عبدالحسين ناهيد. زنان در جنبش مشروطه. تبريز، نشر احياء، 1360، صص 54