مقدمه :

از اختراع اولين دوچرخه در سال 1867 تا امروز دوچرخه سواري سيري پر فراز و نشيب را پيموده در بدو تولد به عنوان وسيله اي تفريحي پنداشته مي شد با گذشت زمان به علت سرعت زياد در مقايسه با پياده به عنوان وسيله نقليه اي جدي مورد توجه قرار گرفت . با پيدايش اتومبيل در ابتداي قرن بيستم و اعمال سياست هاي اتومبيل گرا ، دوچرخه کارآيي اوليه خود را از دست داد اما از دهه 1970 با مطرح شدن بحران انرژي و از سوي ديگر در کانون توجه قرار گرفتن مسائل زيست محيطي مسيري فراهم شد تا در دهه 1980 به اهميت يافتن " برنامه ريزي پايدار " منجر شود اين نگاه انسان گرايانه بار ديگر تردد دوچرخه را به عرصه سيستم حمل و نقل درون شهري بازگرداند (قريب ، 1383،20 ) قديمي ترين شهر خشت خام جهان يزد هر چند در دهه 1330و 1340 به علت شدت استفاده ساکنين اش از دوچرخه به " شهر دوچرخه ها " شهرت يافت اما امروز با تسلط ماشين در شريان زندگي اش نسبت به سنت ديرينه خود بسيار بي مهر و بي ميل است .

حرکت هاي جسته و گريخته اي هم که براي احياء مجدد در دوچرخه سواري در يزد صورت گرفت ( که در بخش تجربيات ساماندهي تردد دوچرخه در يزد بدان پرداخته مي شود ) جملگي طعم ناکامي چشيدند چرا که از مطالعه اي زير بنايي در باب امکانسجي برنامه ريزي تردد دوچرخه محروم بودند .

اين پژوهش و بنا دارد با ترقيق در ضرورت هاي اوليه دوچرخه سواري و بررسي پتانسيل هاي شهر اين خلاء را پر کند .

بخش نخست اين پژوهش با عنوان عوامل تأثيرگذار بر گرايش به دوچرخه سعي دارد به اين پرسش پاسخ دهد که جاذبه ها و دافعه هايي که در بستر شهر يزد براي تردد دوچرخه وجود دارد چه هستند و گرايش مردم به استفاده از اين وسيله را چگونه شکل مي دهند ؟ در پاسخ به اين سؤال پيرامون عوامل مستقلي بحث خواهد شد که بر تردد دوچرخه به عنوان عامل وابسته تأثير مي گذارند .

بخش دوم تحت عنوان " پتانسيل ها کالبدي شهر براي برنامه ريزي مسير تردد دوچرخه " مشخصا ً امکان طراحي مسيرها را در کالبد موجود شهر مي سنجد .

بررسي اين امکان از خلال تجربيات برنامه ريزي دوچرخه در شهر طي 30 سال گذشته در بخش سوم مکمل بحث خواهد بود .

1-عوامل تأثير گذار بر گرايش به دوچرخه

ميزان استفاده از دوچرخه به عنوان عامل وابسته تحت تأثير پارامترهاي مستقلي به شرح زير است :(Hudson,1982,24,25) 1

1- برخي از موارد مورد اشاره هادسن به منظور تطابق با بستر مطالعه حذف يا اصلاح شدند نظير مورد امنيت دوچرخه که تنها درصد کاربران دوچرخه يزد آنرا معضل پيش روي  دوچرخه سوار عنوان کردند

وجهه فرهنگي دوچرخه سواري – وضعيت آلتوناتيدهاي سفر – هزينه سفر – فاصله مبدأ و

مقصد سفر – ميزان ايمني تردد – وضعيت آب و هوايي منطقه – شيب بسته مطالعه –

آلودگي هوا

وضع موجود اين عوامل و تحليل آن در قياس با استانداردها به تفکيک عنوان خواهد شد و در ادامه معرفي هر عامل جمع بندي و راه کارهايي ارائه مي شود .

1-1       وجهه فرهنگي دوچرخه سواري

آل احمد در بازديد خود از شهر يزد در سال 1337 شهر را چنين توصيف مي کند :

شهر پر بود از دوچرخه هاي فيليپس ورالي ، آخوندها هم سوار بودند و پا مي زدند و مي رفتند جوي کنار خيابان مجراي گذر آب نبود استراحتگاه عمومي دو چرخه ها بود... يزد شهر دوچرخه هاست .... درحدود 200 هزار دوچرخه در يزد است ( قلمسياه ، 1375، 237) .

در رقم 200 هزار دوچرخه (با توجه به تخمين خود آل احمد از جمعيت يزد در آن سال يعني هزار نفر ) مي توان ترديد جدي کرد اما آنچه در اين سند قطعيت جدي دارد و فور حيرت انگيز استفاده از دوچرخه در آن زمان در شهر يزد مي باشد نکته قابل تأمل ديگر از اين نوشته اشاره به استفاده روحانيون از دوچرخه است که حکايت از آن دارد که دوچرخه هيچگونه احساس تنزل وجهه اجتماعي در بر نداشته است امروزه اما دوچرخه ابزاري است

1- جلال آل احمد (1302-1348) نويسنده و روشنفکر برجسته ايراني

که تا حد زيادي مغاير با تشخص اجتماعي به شمار مي رود و چنين ذهنيتي است که

دوچرخه را محدود به گروه هاي معيني از جامعه کرده است ( قريب ، 1383،21)

نمودار مقايسه مشاغل با 215 تردد دوچرخه / تحصيلات جامعه آماري با وضعيت شهر

سطح پايين تحصيلات دوچرخه سواران مورد مطالعه در قياس با وضعيت عمومي شهر نيز همين مدعا را تکرار مي کند :

سهم تردد دوچرخه توسط بانوان در انگليس يک سوم سفرها و در دانمارک بيش از نيمي از سفرها را شامل مي شود (Hundson,1982,23) اما متأسفانه اين پتانسيل عظيم در ايران به علت معذوريت هاي عرضي دچار محدوديت بسيار است هر چند در ساعات شب به صورت فردي مي توان دختران دانشجو را سوار بر دوچرخه ديد اما به طور کلي سطح شهر از دوچرخه سوار زن محروم است

گرايش جدي زنان به دوچرخه سواري در يزد را مي توان در فضاهاي خصوصي که در ازاي مبلغي به ارائه امکانات دوچرخه سواري به بانوان مي پردازند ديد در شهر يزد 2 مورد از اين مراکز وجود دارد که به طور متوسط روزانه بيست ساعت نفر  سرويس مي دهند زنان دوچرخه سوار در اين مرکز انگيزه شان تفريح و سلامتي است که در مقايسه 12 درصد از دوچرخه سواران مرد يزد تنها با اين انگيزه رکاب مي زنند در آلمان انگيزه لذت و

1-متاسفانه آمار مستندي در اين زمينه موجود نمي باشد و اين ارقام از حاصضلرب ميانگين تعداد مراجعه کرننده در ساعات استفاده آنان بدست آمده .

سلامتي دليل استفاده از % 3/35 کاربران از دوچرخه مي باشد ( کنف لاخر 1381 ، 216 )

در تحليل جمعيتي دوچرخه سواران يزد گروه سني بالاي     سال و زير    سال بيشترين بسامد دوچرخه سوار را دارند .

گروه اول که علي رغم جمعيت کم اين گروه سني در شهر بخش وسيعي از دوچرخه سواران را شکل مي دهند .چه به دليل عادت ديرين و چه به علت ناتوانی رانندگی به اين وسيله گرايش داشته اند  رفته رفته از جمعيت دوچرخه سوار يزد حذف خواهند شد گرايش جدي گروه دوم به دوچرخه سواري با وجود وسعت جمعيت اين قشر درهرم سني و نرسيدن به سن قانوني رانندگي توجيه پذير است .

دوچرخه سواري در يزد هرچند ظاهرا ً چندان مغايرتي با منزلت اجتماعي افراد ندارد اما عملا ً هنوز نتوانسته اند پذيراي افرادي از اقشار فرادست اقتصادي و تحصيلکردگان باشد زنان نيز هر چند با تساعد روز افزون مشارکت شان در جامعه وحضور گاه و بيگاه اما مشتاقانه در عرصه دوچرخه سواري آينده روشني از لحاظ گرايش به دوچرخه سواري تصوير مي کنند اما اين آينده چنان دور به نظر مي رسد که در مجال برنامه ريزي فعلي نمي گنجد .

1- جامعه آماري مورد تحقيق شامل 41 نفر دوچرخه سوار مي باشد که در ساعات پيک در 6 ميدان اصي شهر اقدام به توزيع پرسشنامه ميان آنان شد .

برنامه ريزي اصلي بايد حول جمعيت جوان کشور که هر چند سهم وسيعي از هرم سني را تسخير کرده اند اما کمتر بر زين دوچرخه ها ديده مي شوند صورت گيرد .