عوامل مؤثر در برنامه ريزي

گرچه معمولاً لازم است در هر كتابخانه عمومي بخش امانت و مراجعه جداگانه اي براي بزرگسالان و كودكان در نظر گرفت، اهميت نسبي آن تحت مقتضيات گوناگون بسيار متفاوت خواهد بود. پيش از آنكه فضاي لازم براي هر يك از اين خدمات پيش بيني شود، بايد براساس هدفهاي كتابخانه و ارجحيت هاي محلي، در مورد دامنه و گسترش اين خدمات و تسهيلات وابسته به آن تصميم گرفت.

ساختمان كتابخانه هاي عمومي بايد به گونه اي طرح شود كه نيازهاي قابل پيش بيني در ظرف 10 الي 20 سال بعد را در خود بگنجاند و تغييرات تعداد و مشخصات جمعيت حوزه عملكرد را در نظر داشته باشد. در صورت امكان، بايد محل كتابخانه را باتوجه به گسترش آتي ساختمان كتابخانه برگزيد و در طرح ساختمان نيز به اين امر توجه نمود. لازم است طرح داخلي ساختمان، چگونگي استفاده از فضا، طرز قرارگرفتن چراغها، منابع تأمين حرارت، و ديگر وسايل فني داراي انعطاف و دگرگون پذيري هر چه بيشتر باشد. رعايت اين امر به ويژه در بخشهايي از كتابخانه كه مورد استفاده همگان است اهميت دارد. حتي در كتابخانه هاي بزرگ هم غالباً بهتر است تقسيم فضا نازك و قابل برداشتن انجام داد و تا جاي ممكن از تقسيماتي به اطاق و بخش جداگانه پرهيز كرد.

دسترسي سريع و راحت مردم به كتابخانه مهمتر از آنست كه كتابخانه شعاع عملكرد متمايزي اختيار كند. كتابخانه هايي كه در نواحي مركزي شهر در مسير جريان آمد و رفت افراد پياده و نيز وسايل نقليه عمومي واقع شده اند و از تسهيلات پاركينگ وسيع برخوردارند، خوانندگان بيشتر از نواحي بسيار گسترده تري جلب مي نمايند تا كتابخانه هايي كه فاقد اين مزايا هستند. در اينجا عامل اصلي كشش خواننده به كتابخانه، تنها كتابخانه به طور مطلق نيست بلكه كشش و جاذبه كلي منطقه اي كه كتابخانه در آن واقع شده بسيار مؤثر است؛ به همين سبب قرار دادن كتابخانه در مراكز ويژه خريد و بازار، مورد توجه است. به طور كلي كتابخانه- هاي فعال و گسترش يافته خواننده را از نقاط دورتر جذب مي كنند و هر چه كتابخانه بهتر و بزرگتر باشد شعاع عملكرد مؤثر آن نيز گسترده تر خواهد بود. با اينهمه، به ناچار ميزان كارآيي كتابخانه با مسافت نسبت عكس دارد. در شهرها معمولاً لازم است كتابخانه هاي شاخه با شعاع 5/1 كيلومتر و كتابخانه هاي بزرگتر با شعاع 3 تا 4 كيلومتر عمل كنند. البته ممكن است لازم شود اين مشافت را برحسب عواملي چون تسهيلات آمد و رفت، تراكم جمعيت، و ويژگي- هاي مشترك در نواحي مختلف، تعديل كرد. طرح ريزي خود ساختمان نيز بايد به گونه اي باشد كه دستيابي به كتابخانه را ساده نمايد و تا جاي ممكن از ايجاد پلكان، درهاي تنگ، و ديگر فضاهاي خفه و بسته احتراز شود. لازم است به مشكلات سالخوردگان و معلولين توجه داشت و هر جا ضرورت ايجاب كند از آسانسور، سطوح شيب دار، و درهاي خودكار استفاده نمود.

در صورتي كه شرايط بالا امكان پذير باشد، معمولاًَ مرتبط ساختن كتابخانه عمومي با ساير مؤسسات خدمات همگاني مانند سالن نمايشگاه، تئاتر، و جز آن، كه در شعاع عمل كتابخانه واقع است، مزايايي در بردارد. در تحت پاره اي شرايط، ممكن است كتابخانه عمومي حتي همزمان به صورت كتابخانه مدرسه و يا نهاد آموزشي مشابهي عمل كند؛ اين امر به ويژه زماني عملـي تر خواهد بود كه هدف نهاد مزبور برآوردن نيازهاي فرهنگي و اجتماعي جامعه به گونه اي همه جانبه باشد. به اين ترتيب هر حوزه مي تواند حداكثر استفاده را از تمام تسهيلات مربوط بكند.

ساختمان كتابخانه بايد خود به خود گويا باشد. موقعيت و طرح ساختمان كتابخانه عمومي مي تواند خدمات آن را به بهترين وجه تبليغ نمايد. اغلب امكان اين هست كه طرح به گونه- اي تهيه گردد كه قسمتي از منظره داخل كتابخانه از بيرون مشاهده شود و رهگذران بتوانند جنب و جوش دروني آن را ببينند. ويترين هاي نمايشي در خارج ساختمان و نيز سالن ورودي خوش طرح مي تواند به اين منظور كمك كند.

در بندهاي زير فضاي مورد نياز براي فعاليتهاي مختلفي كه كتابخانه عمومي عرضه مي كند، همراه با فضاي لازم براي انجام كارهاي اداري و مانند آن يك به يك بررسي مي شود. اين پيشنهادات مختص كتابخانه عمومي است به اين معني كه هرگاه يك كتابخانه در آن واحد هم براي عموم مردم و هم براي آموزشگاه و يا دانشكده اي كار كند بايد در مطالب زير تغييرات قابل ملاحظه اي داده شود.

فضايي كه براي خدمات مربوط به مرجع و يا امانت در بندهاي 86 تا 96 پيش بيني شده، كلي است. غالباً هر دو اين امور از محل واحدي مانند سالن مشترك كتابخانه و يا بخش مربوطه انجام مي شود. ولي گاهي اوقات قسمتي از يك يا هر دوي اين خدمات در بخشهاي موضوعي جداگانه و يا در محلهاي مجزا صورت مي گيرد. مثلاً قسمتي از كتابخانه كه به موسيقي، تكنولوژي، تاريخ محلي، و يا كتابخانه مجزا براي كودكان اختصاص دارد. چنانچه محلهاي جداگانه اي در كتابخانه براي مقاصد خاص در نظر گرفته شود، ممكن است لازم باشد به مساحت كل هر يك افزود تا فضاي اضافي براي امانت و نيز كاربرد اضافي مورد نياز تأمين شود. كودكان زير چهارده سال معمولاً 25 تا 30 درصد كل جمعيت را تشكيل مي دهند، پيشنهادات زير بر شالوده اين نسبت تنظيم شده است، با اين فرض كه بسياري از كودكان زير چهارده، از كتابخانه بزرگسالان استفاده قابل ملاحظه اي خواهند كرد.

لازم است به وظايف مشابه پايگاههاي كتابخانه اي بزرگ و كوچك در حوزه يك تك واحد كتابخانه عمومي توجه داشت (بند 20 را ببينيد). بررسي وضعيت جامعه اي كه از كتابخانه استفاده مي كند معمولاً مي تواند نخستين گام براي تخمين فضاي مورد نياز براي هر يك از بخشهاي كتابخانه باشد. مثلاً ممكن است كتابخانه اي عهده دار نقش منبع اطلاعاتي مرجع براي حوزه گسترده اي باشد و در عين حال كتاب در اختيار فرد در حوزه محدودتري گذارده و به نياز كودكان ساكن در حول و حوش كتابخانه نيز پاسخ گويد. در اين صورت ممكن است لازم شود براي انجام هر يك از اين سه وظيفه، فضاي مورد نياز را برمبناي سه گروه گوناگون پيش بيني نمود.

همچنين بايد توجه داشت كه استاندارد كلي ويژه مجموعه كتاب كه در بند 22 به آن اشاره شد، به تك واحدهاي كتابخانه اي مطابق با تعريف بند 8 مربوط مي شود. معمولاً اين كتابها را بايد در درون حوزة هر تك واحد، بين چندين پايگاه كتابخانه اي منجمله كتابخانه هاي مادر و يا كتابخانه هاي شاخه تقسيم نمود. از آنجا كه برخي از بخشهاي اين كتابخانه ها كار يكديگر را تكرار مي كنند، معمولاً لازم است مساحت بخش امانت بزرگسالان را در هر يك از پايگاهها كاهش داد و در پيشنهادات زير و ارقامي كه به عنوان راهنما در جدول 1 آمده است تجديدنظر نمود.

لازم است از مجموعه كلي كتاب متشكل از 2 تا 3 جلد كتاب براي هر نفر (بند 22) حداقل يك جلد كتاب به ازاء هر يك نفر از جمعيت را به بزرگسالان اختصاص داد (جدول يك را ببينيد). معمولاً و به طور متوسط يك سوم از كل مجموعه كتاب ويژه بزرگسالان در هر يك از پايگاههاي كتابخانه اي در هر زمان به امانت خارج از كتابخانه مي رود. از اين رو و باتوجه به آنچه در مورد تكرار كار و پوشش مشترك مواد در پايگاههاي كتابخانه اي گوناگون گفته آمد، توصيه مي شود قفسه بندي باز در بخش امانت بزرگسالان گنجايش 600 جلد كتاب به ازاء هر 1000 نفر جمعيت را داشته باشد. معمولاً كتابخانه هايي كه براي جمعيت بيش از 60 هزار نفر كار مي كنند مي توانند تعداد كتاب كمتري براي هر هزار نفر جمعيت تهيه كنند. كتابخانه اي كه حوزة جمعيت 3000 نفري را مي پوشاند بايد دست كم 4 هزار جلد كتاب از مجموعه را در قفسه هاي باز قرار دهد. (بند 25 را ببينيد. حداقل مجموعه كتاب كه در اين بند پيشنهاد شده 9000 جلد است كه 3/1 آن براي كودكان خواهد بود. معمولاً د رحدود 3/1 از 6000 جلد كتاب باقيمانده براي بزرگسالان نيز در هر زمان به امانت در خارج از كتابخانه مي رود). ولي در كتابخانه هاي شاخه كوچك احتمال جذر و مد در ميزان امانت كتاب به ويژه در فصول گوناگون بسيار است. به اين دليل مساحت بخش امانت بزرگسالان (كه شامل كتابها در قفسه باز نيز مي شود). نبايد هيچگاه كمتر از 100 مترمربع پيش بيني شود.

در تمام كتابخانه هاي بزرگتر بايد براي هر 1000 جلد كتاب، 15 مترمربع (111 فوت مربع) در قفسه هاي باز (با 5 طبقه) در نظر گرفت. هرگاه چنين پيش بيني صورت گيرد، محل كافي براي گردش كتاب، رفت و آمد خوانندگان، ميز كارمندان، برگه دان ها، صندليهاي راحتي بدون ميز به تعداد يك صندلي براي هر هزار نفر جمعيت، و مقدار متعادلي وسايل نمايشي وجود خواهد داشت. چنانچه دسترسي به تمام قسمتهاي مخزن كتاب آزاد باشد، باز هم نمي بايد تعداد كتابهاي قفسه باز مطابق با جدول يك را كاهش داد.

قسمتهاي ديگري كه فضاي آن با بخش امانت بزرگسالان مرتبط است در بندهاي زير مورد بحث قرار مي گيرد:

رسانه هاي ديد و شنودي: بندهاي 94 تا 100

فضاي نمايشگاه: بند 109

فضاي اين بخش براي چهار كار مختلف مورد استفاده قرار مي گيرد:

الف ـ قفسه هاي باز كتابهاي مرجع

ب ـ ميز مخصوص كتابدار مرجع و جاي كافي براي مراجعين.

ج ـ فضا براي مطالعه مراجعه كنندگان در داخل كتابخانه، و نيز براي مراجعه كساني كه اطلاع مشخص و معيني را در زمان كوتاهي لازم دارند.

د ـ نگاهداري و استفاده از نشريات ادواري.

تعداد كتابهاي مرجع (در بند 29) مشخص شده است. اين ميزان در كتابخانه هاي مختلف متفاوت است و از مجموعه صد جلدي در كوچكترين واحد كتابخانه اي (كمي بيش از يك درصـد كل مجموعه 9000 جلدي) تا مجموعه اي در حدود ده درصد كل مجموعه در كتابخانه هاي بزرگ متغير است. به طور كل نسبت مجموعة مرجع به كل مجموعه ويژه بزرگسالان همراه با تعداد جمعيت فزوني مي يابد. ولي برخي عوامل ديگر نيز بر اين تناسب مؤثر است. اين عوامل عبارتند از ميزان خودمداري جامعه و اتكاء آن بر منابع خود، گسترة علايق و فعاليتهاي محلي و وضع صنايع، ارتباط كتابخانه عمومي با ديگر كتابخانه هاي نزديك، و بالاخره مدت زماني كه در خلال آن مجموعه كتابخانه شكل گرفته است.

با آنكه كتابهاي مرجع معمولاً فضاي متوسط بيشتري از كتابهاي معمولي برروي قفسه اشغال مي نمايد، لزومي ندارد فضاي گردش كتاب در بخش قفسه باز به وسعت بخش امانت كتاب (بند 87) باشد. به طور كلي در بخش مرجع ده مترمربع (108 فوت مربع) براي هر هزار جلد كتاب روي قفسه هاي باز كافي است. جدول شماره دو ميزان مجموعه مرجع در قفسه باز را به نسبت جمعيت هاي متفاوت نشان مي دهد. در اين جدول فضاي لازم براي نگهداري كتابها و نيز فضاي اضافي براي نشستن آمده است. جمع اين دو فضا،  جاي كافي براي ميز كتابدار را نيز در خود مي گنجاند.

فضاي لازم در اينجا به عوامل بسياري بستگي دارد مانند:

ـ نوع و تراكم جمعيت، ساختمان سني آن، شمارة دانشجويان پيوسته كار full-time.

ـ مقتضيات خانه و خانواده در محل.

ـ كميت و كيفيت مجموعه كتابخانه، به ويژه رسانه هاي پژوهشي و ديد و شنودي.

ـ دسترسي به ساير كتابخانه ها.

ـ كفايت كتابخانه اي دانشگاهي مجاور و مقررات آنها در مورد خوانندگان غيردانشجو.

معمولاً فضاي كافي با تهيه 5/1 صندلي (با ميز مقابل آن) به ازاء هر 1000 نفر جمعيت بدست مي آيد. كتابخانه هايي كه در حوزه هايي با جمعيت بالاي صد هزار كار مي كنند مي توانند اين مقدار را كاهش دهند. لازم است براي هر خواننده در حدود 5/2 مترمربع (27 فوت مربع) برحسب نوع آرايش صندلي و ميز پيش بيني نمود. هيچ كتابخانه اي نبايد كمتر از چهار صندلي و ميز مناسب براي مطالعه منظور بدارد.

هر كتابخانه به تعدادي روزنامه و مجله و نيز فضايي براي استفاده از آنها نياز دارد. عواملي كه در بند پيشين ذكر شد بر ميزان و چگونگي پيش بيني فضا براي نشريات ادواري (بند 39 و 40) نيز تأثير مي گذارد. در كتابخانه هايي كه در خدمت جمعيتي تا حدود 20 هزار نفر مي باشند بايد يك صندلي به ازاء هر دو هزار نفر جمعيت براي مراجعين به نشريات ادواري پيش بيني شود؛ هرگاه اين جمعيت از 20 هزار نفر بيشتر باشد مي توان براي هر سه هزار نفر بعدي يك صندلي در نظر گرفت. با اين همه تحت شرايط متفاوت محلي ممكن است نياز كمتر و يا بيشتري به اين تسهيلات احساس شود. در اين قسمت لازم است براي هر نفر سه مترمربع فضا پيش بيني نمود: در اين مساحت، جاي كافي براي نمايش تك شماره هاي روزنامه و مجلات و محل مناسب و راحت براي مطالعه غيررسمي وجود داشت، مبل راحت و ميز كوتاه معمولاً از ميز مطالعه رسمي مناسب تر است،

مي توان اين قسمت را با فضاي مطالعة غيررسمي در بخش امانت بزرگسالان (بند 87) آميخت و قسمتي براي مطالعه آزاد و غيررسمي و تعدد قواي خوانندگان ايجاد كرد. هر كتابخانه بايد حدال 8 جا براي نشستن غيررسمي پيش بيني نمايد. معمولاً كساني كه به نشريات علمي و سنگين تر نياز دارند به بخش مرجع مراجعه مي كنند نه به بخش نشريات و بهتر است اين قبيل رسانه ها را در همانجا نگهداري نمود. در صورتي كه مراجعه به اين نشريات زياد باشد، مي توان به فضاي نشستن در بخش مرجع افزود و از جاي نشستن غيررسمي در قسمت نشريات ادواري كاست...